Brzemię tożsamości

Badania nad relacjami Państwo-Kościół w trzech bałkańskich krajach komunistycznych wskazują na ich istotne zróżnicowanie, uprawiajace do stwierdzenia, że pojęcia komunizm i ortodoksja na Bałkanach nigdy nie były jednorodne. Możemy zatem mówic o trzech osobnych Kościołach prawosławnych jako instytucjach społecznych, ale także o trzech różnych komunizmach - bułgarskim, dostosowanym do modelu sowieckiego, jugosławiańskim komunizmie samorządowym i albańskim, ewoluującym od wzorca sowieckiego w kierunku chińskiego maozimu. Brak spójności ideologicznej trzech omawianych systemów stał się zauważalny szczególnie w ostatniej fazie ich funkcjonowania - od usunięcia religii z życia społecznego w Albanii, poprzez marginalizacje i wykluczenie jakiego doznawała Cerkiew bułgarska, aż po stopniowe odzyskiwanie roli wiodącej instytucji narodowej przez Cerkiew serbską.